روان شناسی تحول دین داری فرایند تغیرات نظام مند در دین داری را در گستره عمر از منظر روان شناسی بررسی می کند. کتاب حاضر، رویکرد اسلامی به مراحل تحول دین داری را در سه بخش ارائه می کند.

کتاب "رویکرد اسلامی به مراحل تحول دین داری" این مراحل را از تولد تا هجده سالگی مورد بررسی قرار می دهد. این کتاب با همکاری دانشگاه فرهنگیان و انتشارات حوزه و دانشگاه و توسط محمود نوذری نگاشته شده است.

تعریف دین داری:

١. دین داری از سنخ هستی های ارادی است، بدین معنا که در سیستم شناختی انسان ساخته میشود و با کنش ارادی وی در اشکال باور، احساس، رفتار عینیت پیدا می کند. به تعبیر دیگر، وجودی مستقل از انسان ندارد و انسان آن را می سازد؛

٢. دین داری امری انسانی و عام است، عموم انسانها با گرایش فطری نامحدود و درخواست ارضای کامل متولد می شوند و این گرایش در مرحله اول در شکل اهداف و آرمانها در انسان متجلی می شود و در مرحله بعد آنها را به سوی گزینش موجودی سوق می دهد که آن را برآورده سازد به تعبیر قرآن رب) و با اطاعت و ابراز محبت به آن موجود، تلاش می کنند به اهداف و آرمانها خود دست یابند؛ لذا می توان گفت: دین داری پاسخی به نیاز انسانها به گزینش رب است؛

٣. دین داری در سازمان هرمی روان انسان در دو سطح تجلی می یابد: در بالای هرم در شکل بسيط، یعنی شاکله، و در سطوح پایین تر در اشکال شناختی، احساسی و کنشی پدیدار می شود؛

۴. شاکله دینی به خاطر پویایی نفس متحول می شود و در تعامل با ابعاد شناختی، احساسی و کنشی، مراتب متعدد دین داری را در گستره عمر محقق می سازد؛

۵. مشروط به سلامت فطرت، تعامل نیروهای فطری با گزاره های دینی و عوامل اجتماعی انسان را به سوی تحقق هدف آفرینش سوق میدهند، سلامت فطری در توانایی مدیریت خواهش های نفسانی و عدم سلامت آن در فرمانبری از خواهشهای نفسانی ظاهر می شود؛

۶. دین داری به دو شکل در سیستم روانی انسان ظاهر می شود: یکی در سطح زیرین سیستم روانی که نظام باورها و ارزشهای اساسی را شکل می دهد و دیگری در سطح آشکار نظام روانی که شیوه و سبک زندگی را مشخص می کند؛

۷. دین داری از مقوله صیرورت و شدن است و نه صرف توسعه شناختی.

صفحه 19 کتاب رویکرد اسلامی به مراحل تحول دین داری

دین داری به منزله امری فطری:

پرسشی که در این مبحث مطرح می شود این است که به لحاظ روان شناختی کدام نیروهای شناختی و گرایشی است که افق دید انسان را از شناخت حقایق مادی به عنوان رب فراتر می برد و در نتیجه انسان به شناخت خداوند، به عنوان رب یگانه، نائل می شود و مبتنی بر این شناخت تمایل به ارتباط با خدا و اطاعت از او در انسان پیدا می شود.

پژوهشگران تحولی پرسش را به این صورت مطرح می کنند که آیا نیروهای شناختی و گرایشی ویژه ای برای شناخت جهان غیر مادی و تمایل به ارتباط با آن وجود دارد یانه و در هر صورت به لحاظ روانشناختی انسان چگونه با فعالیت بر روی شناخت و گرایش های مادی به شناخت و گرایش غیر مادی دست می یابد؟

پاسخ عمده پژوهشگران تحولی این است که انسان از همان قواعد و اصول برای شناخت جهان غیر مادی استفاده می کند که از آن برای شناخت جهان مادی بهره می برد و توانایی شناختی با گرایش ویژه ای برای شناخت حقایق غیر مادی وجود ندارد.

در بین محققان، پیاژه نخستین فردی است که در ضمن پژوهشی تجربی با عنوان «جهان به تصور کودک» متوجه این مطلب می شود که کودکان ۴ تا ۷ ساله منشأ اشياء و پدیده ها را گاهی به انسان و گاهی به خدا نسبت می دهند و توضیح میدهد که در کودک گرایش قدرتمندی وجود دارد که منشأ پدیده ها را به موجودی قدرتمند نسبت دهد و اگر به انسان هم نسبت می دهد، انسان به منزله یک خدا لحاظ می شود

این مطلب امروزه در مطالعات تحول دین داری به یک پرسش جدی تبدیل شده و آن پرسش این است که به لحاظ روان شناختی چرا انسانها در طول تاریخ به شناخت جهان مادی اکتفا نمی کنند و درصدد شناخت جهان غیر مادی و در رأس آن شناخت واقعیت غایی بر می آیند. چه ارزش و مزیتی در شناخت مراتب بالاتر جهان هستی وجود دارد که انسان را به سوی شناخت آن وامیدارد.

صفحه 113کتاب رویکرد اسلامی به مراحل تحول دین داری

توانایی ها و محدودیت ها در انگیزش دینی:

در فصل قبل اشاره شد که بررسی ها در قلمرو انگیزش دینی ناظر به تبیین سیر تحول انگیزه های دینی از بیرونی و مادی گرایانه به سوی انگیزه های درونی است. سیر تحول براساس میزان خالص بودن عمل برای خدا و خالی بودن از اهداف خودپرستانه سنجیده می شود،

از این منظر، شاهد طیفی از انگیزه ها هستیم که در یک سر طیف انجام عمل دینی تنها با انگیزه بیرونی و خودپرستانه است و در سر دیگر طیف، تنها با انگیزه الهی، در بین این دو طیف، تنوعی از انگیزه ها، مانند گرایش های نوع دوستانه، اجتماعی، اخلاقی، اجتماعی، خوف از جهنم و طمع به بهشت وجود دارد که بر حسب این که به کدام یک از دوسر طیف نزدیک باشند، مطلوب با مطلوب تر ارزیابی می شود.

سیر تحول انگیزه های دینی به این معناست که با ظهور و بروز انگیزه سطح بالاتر، متعلق انگیزه سطح پایین تر حالت برانگیزانندگی خود را از دست می دهند و متعلق آن انگیزه با اینکه یکی از نیازهای فیزیولوژیک یا روان شناختی- عاطفی فرد یا نیاز دیگران را برآورده می کند، با تفسیر جدیدی قرار گرفتن آن در راستای تحقق انگیزه مرتبه بالاتر)، مورد درخواست واقع می شود.

پرسش اساسی در این مبحث این است که سیر تحول از انگیزه های بیرونی و مادی گرایانه به سوی انگیزه های درونی (نوع دوستانه، اجتماعی، اخلاقی، معنوی و دینی در کودکی سوم چگونه است؟

صفحه 150 کتاب رویکرد اسلامی به مراحل دحول دین داری